AUTORZY: PAWEŁ JĘDRZEJEWSKI, BARBARA KRAWCOWICZ; KONSULTACJA: JAKUB KOWALSKI

Broszura wydana w roku 2005 oraz 2006 przez Stowarzyszenie 614. Przykazania i rozprowadzana bezpłatnie.

…….

Bardziej niż Izrael strzegł Szabatu, Szabat strzegł Izraela (Ahad Ha’am)

Wśród wielu praw religijnych ustanowionych przez judaizm znajdują się takie, których podstawowym celem jest uświęcanie ludzkich działań, przestrzeni, a nawet czasu: „Bądźcie święci, bo Ja, Haszem, wasz Bóg, jestem Święty” (Wajikra/Kapłańska 19:2).

Podczas Szabatu – jak podkreśla rabin Abraham Joshua Heschel – nie przestrzeń, ale czas zostaje uświęcony. Judaizm stworzył świątynię, do której nie potrzeba przychodzić, bo przemieszcza się razem z człowiekiem. Świątynię, która istnieje wszędzie tam, gdzie pojawia się choćby jeden wyznawca judaizmu; wędrującą razem z nim, bo istniejącą trwale nie w przestrzeni, ale w czasie.

Tą świątynią jest Szabat.

„Szabat jest próbą wykreowania przez judaizm w jednym dniu każdego tygodnia przedsmaku Ery Mesjańskiej” – zauważają Dennis Prager i Joseph Telushkin.

Celem Szabatu nie jest wstrzymywanie się od pracy. Niewykonywanie w Szabat pracy jest środkiem do celu, a nie samym celem. Celem Szabatu nie jest odpoczynek. Odpoczynek jest tylko „produktem ubocznym” Szabatu.

Celem Szabatu jest właśnie uczynienie z tego dnia świątyni w czasie: „Pamiętaj stale o dniu Szabatu, aby go uświęcać” (Szemot/Wyjścia 20:8).

Uświęcanie Szabatu jest celem Szabatu. W czasie Szabatu znajdujemy się w „świątyni” – i w tym czasie Tora wymaga, abyśmy zachowywali się i postępowali jak w świątyni.
„Bo w sześć dni Bóg uczynił niebo i ziemie, morze i wszystko, co w nim jest i odpoczął w siódmym dniu. Dlatego Bóg pobłogosławił dzień Szabatu i uświęcił go”.(Bereszit/Rodzaju 2:1-3)

Bóg dokonał aktu stworzenia. Siódmego dnia zaprzestał kreacji. Konsekwentnie więc w Szabat zakazane nie jest wcale wykonywanie wszystkich czynności, ale wyłącznie czynności kreacyjnych: polegających na wytwarzaniu, stwarzaniu i przekształcaniu. Miszna wymienia 39 głównych kategorii takich czynności (melachot) zabronionych w Szabat.

Jednocześnie prawa judaizmu ustanawiają wiele micwot (przykazań), których wypełnienie jest konieczne, aby uświęcić Szabat.

Właśnie nimi chcielibyśmy się tu zająć.

Przygotowania do Szabatu

Rabini nazywali Szabat czule i z miłością Narzeczoną. W każdy piątek wieczorem do żydowskich domów przybywa ten specjalny gość. Narzeczona. Królowa – Szabat Hamalka.

Ilekroć spodziewamy się wyjątkowego gościa w naszym domu, poświęcamy sporo czasu na przygotowania. Szczególny gość wymaga szczególnej oprawy. Nie witamy go w rozdeptanych kapciach, papilotach na głowie, rozciągniętym swetrze, w zakurzonym i brudnym mieszkaniu.

Jest zatem zrozumiałe, że i do nadejścia Szabatu należy się przygotować. Jeśli zostawimy wszystko na ostatnią chwilę, możemy nie zdążyć, a co gorsza – w pośpiechu umknie nam cała radość i wyjątkowość wieczoru.

• Kolacja szabatowa ma być zjadana z apetytem (Szabat powinien składać się z wydarzeń przyjemnych!), należy więc unikać jedzenia większych posiłków w piątkowe popołudnie.
• Zakupy lepiej zrobić rano w piątek niż w czwartek, ale oczywiście czwartek jest też dopuszczalny. W przypadku produktów, które wymagają długiego przygotowania – czwartek jest konieczny. Dokonywanie zakupów raczej w piątek rano niż w czwartek wiąże się z opisanym w Torze darem manny dla znajdujących się na pustyni Izraelitów – manna na Szabat spadała z nieba w piątek rano: „Zbierali to [mannę] każdego ranka” (Szemot/Wyjścia 16:21).

• Dobrze jest przygotować jakąś specjalną, wyjątkową potrawę szabatową. Tradycyjnie jest nią czulent. Odpowiednie na Szabat są szczególnie ryby, jednak tylko dla tych, którzy lubią potrawy z ryb: do żadnych dań nie należy się w Szabat zmuszać. Nie ma więc najmniejszego sensu przygotowanie potrawy szalenie wyrafinowanej, jeśli nie będziemy mieli najmniejszej ochoty jej później zjeść.

• Jeśli korzystamy z produktów przygotowanych przez nie-Żyda, to co najmniej jedna czynność w trakcie tych przygotowań powinna być wykonana przez nas.

• Dobrze jest upiec własne chałki, ale nie jest to konieczne.

• Przed rozpoczęciem Szabatu należy przygotować stół i nakrycia oraz sprawdzić, czy naczynia są czyste. Łóżka powinny być pościelone. (Dodatkowo przed Szabatem trzeba wykręcić żarówkę z lodówki – niektórzy zalecają nawet zablokowanie wyłącznika reagującego na otwarcie drzwi lodówki.)


Przygotowanie stołu na szabatową kolację oznacza – poza przygotowaniem nakryć i pięknego obrusu – umieszczenie na nim chałek (przykrytych odpowiednią serwetką) oraz kielicha kiduszowego.

• Wskazana jest kąpiel przed Szabatem (co najmniej umycie twarzy, rąk i nóg w ciepłej wodzie). Trzeba być ostrzyżonym (ale do fryzjera nie należy iść w piątek, lecz wcześniej i nie znaczy to, że należy chodzić co tydzień: włosy powinny być po prostu zadbane). Należy też zadbać o paznokcie.

• Ubranie na Szabat powinno być inne od zwyczajnego, codziennego. Prorok mówi: „Będziesz czcił Szabat i nie będziesz w ten dzień załatwiał swych zwykłych spraw” (Jeszaja/Izajasz 58:13). O słowie „czcił” mędrcy stwierdzili: „Twoje ubranie szabatowe nie będzie takie, jak w inne dni”.

• Przed rozpoczęciem Szabatu należy opróżnić kieszenie, aby uniknąć – zakazanego – przenoszenia przedmiotów.

Tuż przed rozpoczęciem Szabatu, zwyczajowo, wskazane jest włożenie jakiejś sumy do skarbonki, gdzie znajdują się pieniądze na cele charytatywne.

Wieczór szabatowy


Szabatowe rytuały zaczynają się od zapalenia świec.

Świece zapala się ok. 18 minut przez zachodem słońca. Informacje, o której dokładnie godzinie należy to zrobić, można znaleźć na wielu stronach internetowych i w żydowskich kalendarzach. Świec nie wolno zapalić po zachodzie słońca. Można to jednak zrobić wcześniej niż o wyznaczonym czasie.

• Obowiązek zapalenia świec zasadniczo przypada kobiecie. Jeśli w tym samym gospodarstwie domowym żyją dwie zamężne kobiety, każda z nich zapala świece. Jeśli kobieta z jakichś powodów nie może dopełnić tego rytuału, albo gdy mężczyzna mieszka sam, wówczas to on zapala świece. (Obowiązek zapalenia świec nie jest ściśle związany z płcią i dotyczy zarówno kobiet, jak i mężczyzn.)

• Zapalone muszą być co najmniej dwie świece. Jedna symbolizuje pamiętanie (Szemot/Wyjścia 20:8: „Pamiętaj stale o dniu Szabatu”) o Szabacie, druga zaś jego przestrzeganie (Dewarim/ Powtórzonego Prawa 5:12: „Będziesz przestrzegał Szabatu, aby go uświęcać”).

• Istnieje obyczaj zapalania dodatkowych świec, po jednej dla każdego dziecka w rodzinie.

• Można użyć świec dowolnego rodzaju. Jedynym wymogiem jest ich wielkość – świece muszą bowiem palić się przez całą wieczerzę szabatową.
• Świece można umieścić w dowolnym lichtarzu, aczkolwiek zalecane jest używanie dwóch osobnych – po jednym dla każdej świecy, które służą wyłącznie do tego celu.
• Świece powinny stać i być zapalane na stole, przy którym będziemy jedli kolację. Jeśli nie jest to wygodne, powinny przynajmniej znajdować się w tym samym pomieszczeniu.
• Zasadą jest, że wypowiedzenie błogosławieństwa poprzedza wykonanie micwy. W przypadku zapalania szabatowych świec jest jednak inaczej – najpierw zapalamy świece, a następnie wypowiadamy błogosławieństwo.


Dzieje się tak dlatego, że wypowiadając błogosławieństwo kobieta przyjmuje na siebie Szabat i nie może już wykonywać żadnych zakazanych czynności. Innymi słowy, gdyby najpierw wypowiedziała błogosławieństwo, nie mogłaby już zapalić świec.

Jeśli świece zapala mężczyzna, sytuacja jest odmienna – w jego przypadku nie oznacza to przyjęcia na siebie Szabatu. Niektóre autorytety twierdzą, że mężczyzna powinien najpierw wypowiedzieć błogosławieństwo, a potem zapalić świece. Mężczyzna przyjmuje na siebie Szabat recytując Psalm 92. stanowiący część nabożeństwa Kabbalat Szabat.


Szabat zaczyna się niezależnie od zapalania świec i uczestnictwa w wieczornym nabożeństwie – trzeba zatem pamiętać o tym, że szabatowe reguły dotyczą nas niezależnie od tego, czy zapaliliśmy świece lub czy byliśmy w synagodze.



Osoba, która zapala świece, wykonuje, po ich zapaleniu, trzy ruchy obiema dłońmi w swoją stronę nad płomieniem świec, zakrywa oczy dłońmi i wypowiada błogosławieństwo:

Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, nasz Bóg, Król Świata, który uświęcił nas swoimi przykazaniami i nakazał nam zapalać świecę na Szabat.

[Baruch Ata Haszem, Eloheinu, melech haolam aszer kidszanu bemicwotaw weciwanu lehadlik ner szel szabat.]


Po wygłoszeniu błogosławieństwa odkrywa oczy i spogląda na płomienie świec.

• Po pobłogosławieniu świec następuje zwykle wymiana życzeń szabatowych: „Szabat szalom”.

• Nie można jeść ani pić od momentu rozpoczęcia Szabatu do zakończenia kiduszu. (Zakaz ten nie obejmuje dzieci przed bar i bat micwą)

Po zapaleniu świec przychodzi czas na pójście do synagogi na modlitwę witającą Szabat – Kabbalat Szabat oraz Maariw. Bardzo zła pogoda, choroba bądź duża odległość do synagogi to powody, dla których można pozostać w domu i tu pomodlić się wraz z rodziną.

Po modlitwach w domu lub po powrocie z synagogi zaczyna się następna część szabatowego wieczoru.


Rytuały w domu i piątkowy kidusz

• Po Kabbalat Szabat i Maariw rodzina zwykle zbiera się razem wokół szabatowego stołu, by odśpiewać tradycyjną pieśń „Szalom Aleichem” – przywitanie towarzyszących nam w Szabat aniołów.

• Jeśli w rodzinie są dzieci, ojciec błogosławi je (może to także zrobić matka).

Po położeniu dłoni na głowie dziecka mówi do chłopca: Oby Bóg uczynił Cię takim, jak Efraim i Menasze (synowie Józefa). [Jesimcha Elohim keEfraim wechMenasze.]


Gdy błogosławi dziewczynkę, mówi: Oby Bóg uczynił Cię, jak Sarę, Rebekę, Rachelę i Leę. [Jesimech Elohim keSara, Riwka, Rachel weLea.]


I kontynuuje:

Oby Haszem Cię błogosławił i strzegł. Oby Haszem rozświetlił dla Ciebie Swoje oblicze i okazał Ci łaskę. Oby Haszem zwrócił ku Tobie Swoje oblicze i zesłał Ci pokój.

[Jewarechecha Haszem wejiszmerecha. Jaer Haszem panaw elecha wichunecha. Jisa Haszem panaw elecha wejasem lecha szalom.]

• Następnie wszyscy śpiewają biblijny poemat wyrażający uwielbienie żony – Ejszes Chajil.


• Kolejną czynnością jest kidusz. Błogosławieństwo to wygłaszane jest przez głowę rodziny, która trzyma w dłoni kielich wina. Odmawiając kidusz osoba ta powinna czynić to z intencją wypełniania micwy w imieniu wszystkich obecnych. Podobnie intencję wypełnienia micwy muszą mieć osoby słuchające kiduszu. Dopiero po odmówieniu kiduszu wolno jeść i pić.

Uświęcenie Szabatu jest nakazem biblijnym (por. Szemot/Wyjścia 20:8). Rabini uczą, że to pamiętanie wymaga recytacji kiduszu na początku Szabatu oraz hawdali na jego zakończenie.

Kidusz odmawiany jest nad winem – tradycyjnym symbolem radości i szczególnej okazji. Powinno być to wyjątkowe wino, najlepsze, najwyższej jakości. Najdroższe, na jakie nas – w granicach rozsądku – stać. Do tego stopnia, że choć preferowane jest w tej sytuacji wino czerwone, jeśli mamy białe, które jest lepszej jakości – używamy białego.


Można też, zamiast wina, użyć soku winogronowego, ponieważ zarówno sok winogronowy jak i wino są z tych samych owoców. Błogosławieństwo jest wówczas identyczne, bo dotyczy „owocu winorośli”.

Oczywiście zarówno wino, jak i sok muszą być koszerne.
Gdy nie używamy wina ani soku z winogron, kidusz można odmówić nad chlebem. W takiej sytuacji rytualne mycie rąk (netilas jadajim) ma miejsce przed kiduszem, a zamiast błogosławieństwa nad winem (bore pri hagafen) wypowiadamy błogosławieństwo nad chlebem (hamoci).

Kielich z winem powinien być trzymany na wysokości ok. 10 cm. nad stołem. Powinien mieć pojemność nie mniejszą niż 96 gramów. Musi być całkowicie napełniony.

Jeśli tak się złoży, że nie mamy wystarczającej ilości wina lub soku, aby kielich był wypełniony całkowicie, można płyn rozcieńczyć. Kielich musi być trzymany całą dłonią, nie za podstawkę ani nie za nóżkę.

Ilość wina, którą wypija osoba odmawiająca kidusz, nie może być mniejsza od tej, która wypełni jej „jeden policzek”.

Oto słowa kiduszu:

I był wieczór i był poranek – dzień szósty. Były ukończone niebiosa, ziemia i wszystkie ich zastępy. Bóg ukończył siódmego dnia pracę, którą wykonywał i odpoczął siódmego dnia od wszelkiej pracy, którą wykonywał. Bóg pobłogosławił siódmy dzień i poświęcił go, gdyż w nim odpoczął od wszelkiej pracy, którą stworzył Bóg, by ją wykonywać.

[Wajehi erew wejechi woker jom hasziszi. Wajechulu haszamajim wehaarec wechol cewaam. Wajechal Elohim bajom haszwii melachto aszer asa, wajiszbot bajom haszwii mikol melachto aszer asa. Wajewarech Elohim et jom haszwii wajekadesz oto, ki wo szawat mikol melachto aszer bara Elohim laasot.]

Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, Król Świata, Stwórca owocu winorośli.

[Baruch Ata Haszem, Eloheinu, melech haolam, bore pri hagafen]

Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, nasz Bóg, Król Świata, który uświęciłeś nas swoimi przykazaniami i upodobałeś nas sobie, swój święty Szabat łaskawie z miłością przekazałeś nam jako dziedzictwo, pamiątkę dzieła stworzenia. Gdyż on jest początkiem świętych uroczystości, pamiątką wyjścia z Egiptu. Gdyż nas wybrałeś i nas wyróżniłeś ze wszystkich ludów. A Twój święty Szabat łaskawie z miłością przekazałeś nam jako dziedzictwo. Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, który uświęcasz Szabat.

[Baruch Ata Haszem, Eloheinu, melech haolam, aszer kidszanu bemicwotaw weraca wanu, weszabat kodszo beahawa uwracon hinchilanu, zikaron lemaase wereszit. Ki hu jom techila lemikraej kodesz, zecher licijat micraim. Ki wanu wacharta, weotanu kidaszta, mikol haamim. Weszabat kodszecha beahawa uwracon hinchaltanu. Baruch ata Haszem, mekadesz haszabat.]

Tekst kiduszu skupia się na dwóch tematach. W pierwszej części mówi o stworzeniu świata i zakończeniu czynności kreacyjnych. Człowiek w Szabat naśladuje zatem Boga. W drugiej części nawiązuje do wyprowadzenia Izraelitów z Egiptu. Niewolnik nie może zaprzestać wykonywania pracy, jeśli nie pozwoli mu na to jego właściciel. Szabat należy więc wyłącznie do ludzi, którzy nie są niewolnikami. Kidusz symbolizuje wolnych ludzi, biorących przykład z Boga.

• Po zakończeniu kiduszu wszyscy odpowiadają „amen”, wino zostaje rozlane do kieliszków i podane wszystkim przy stole.


Istnieją trzy sposoby nalewania wina:

1) Odmawiający kidusz wypija wymaganą ilość ze swojego kieliszka, po czym dolewa do swojego kieliszka wino z butelki lub innego naczynia i z niego rozlewa do kieliszków pozostałych osób *

2) Wygłaszający kidusz nalewa innym wino ze swojego kieliszka po wygłoszeniu kiduszu, a dopiero potem pije ze swojego kieliszka.

3) Wino rozlewa się wszystkim przed wygłoszeniem formuły kiduszu. Wszyscy zachowują milczenie do czasu, aż wygłaszający kidusz wypije swoje wino.


* Jest to przyjęte, ponieważ wino nadpite przez kogoś jest uważane za „niedoskonałe” (pagum) i nie powinno być podawane innym, zanim nie doleje się do niego choć kropli nowego wina (spoza kieliszka), aby odzyskało swoją „doskonałość”.


• Następną czynnością jest rytualne umycie rąk – netilat jadajim.

Bierzemy naczynie z wodą w lewą rękę i wylewamy wodę dwa lub trzy razy na prawą dłoń. Po tym powtarzamy czynność wylewając wodę prawą ręką na lewą dłoń. (Z praktycznych względów czynność ta nie odbywa się w pokoju – przy stole, ale w kuchni, nad zlewem).

Odstawiamy naczynie z wodą i przed wytarciem dłoni wygłaszamy błogosławieństwo:

Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, nasz Bóg, Król Świata, który uświęciłeś nas Swoimi przykazaniami i nakazałeś nam obmywanie rąk.

[Baruch Ata Haszem, Eloheinu, melech haolam aszer kidszanu bemicwotaw weciwanu al netilat jadajim.]

Po błogosławieństwie, w milczeniu czekamy aż wszyscy skończą mycie rąk i zgromadzą się przy stole.

• Gdy wszyscy zbiorą się przy stole, następuje wygłoszenie kolejnego błogosławieństwa: błogosławieństwa chleba (hamoci).

Chałki powinny być dwie (na pamiątkę podwójnej porcji manny otrzymywanej przez Izraelitów na pustyni w każdy piątek, co umożliwiało im świętowanie Szabatu), przykryte odpowiednią serwetką. Przykryte – bo w każdej innej sytuacji błogosławieństwo chleba następuje przed błogosławieństwem wina. (Inne uzasadnienie przykrywania chałki wynika z faktu, że manna pokryta była rosą.)

Jeśli nie mamy tradycyjnych chałek, możemy użyć dwóch bochenków chleba lub dwóch płatków macy.

Ważne jest, aby wszystko przygotować jak najlepiej: piękny obrus, dobre jedzenie. Tradycja pięknych tac pod chałę, jak i kielichów bierze się z idei upiększania micwot (przykazań) – pokazujemy, jak drogie nam są, poprzez używanie pięknych naczyń do ich wykonywania. Zasada rabiniczna hiddur micwa stwierdza, że przedmioty potrzebne do spełnienia przykazań powinny być piękne. Jeśli kogoś nie stać na ozdobną tacę, chały można położyć na talerzu i przykryć serwetką. Kroić można zwykłym nożem, a nawet rozrywać palcami. Bardzo ważne jest także to, że na stole musi być sól – przed zjedzeniem chały macza się ją w soli.
Tuż przed błogosławieństwem, trzeba nożem zaznaczyć miejsce, od którego zacznie się chałki dzielić po błogosławieństwie.

Głowa domu odkrywa chałki, podnosi je na moment w górę i wygłasza błogosławieństwo:

Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, nasz Bóg, Król Świata, który wydobywasz z ziemi chleb.

[Baruch Ata Haszem, Eloheinu, melech haolam, hamoci lechem min haarec.]

Następnie chałka zostaje podzielona i każdy zjada porcję.


Od tego momentu zaczyna się szabatowa kolacja

• Kolacja ta, o czym była już mowa, ma być wyjątkowa. Wyjątkowość nie może sprowadzać się jednak jedynie do smakowitego posiłku i pięknie udekorowanego stołu. Tradycyjnie kolację szabatową uświetnia się śpiewem.

Pieśni szabatowe określane są hebrajskim mianem zmirot. Są to wiersze, w większości powstałe w średniowieczu, które opisują chwałę Szabatu i wyjątkowość tego dnia. Istnieje ich wiele, wiele jest także melodii.

• Bardzo ważne jest także wygłoszenie podczas kolacji krótkiego komentarza do parszy na dany tydzień. Istotne jest, aby nie ograniczyć się tylko do mniej lub bardziej uważnego wysłuchania komentarza. Powinna nastąpić także rozmowa na temat danego fragmentu. Dyskusja oczywiście może (powinna) przenieść go w świat życiowych doświadczeń i obserwacji uczestników kolacji szabatowej.

• Później, gdy kolacja już zostaje zakończona, powinno się odśpiewać Szir Ha-ma’a lot (istnieje wiele wersji muzycznych tego Psalmu Dawidowego, który opowiada o powrocie Żydów do Izraela), przed błogosławieństwem po posiłku (birkat hamazon).



[ Przed błogosławieństwem odbywa się nierzadko ceremonia majim acharonim, czyli – tłumacząc dosłownie – „ostatnie wody”.
Chodzi oczywiście o obmycie dłoni, a dokładnie – palców, przed zwróceniem się do Boga z podziękowaniem.
Po zakończeniu psalmu jedna osoba powinna wstać od stołu i przynieść (np. z kuchni) naczynie z wodą.
Przed przyniesieniem tego naczynia do stołu trzeba je wstawić do miseczki. Następnie wszyscy podają je sobie kolejno, polewając małą ilością wody palce, najlepiej od środkowego stawu palców zaczynając, tak aby woda spływała do miseczki. Gdy wszyscy już zakończą, oba naczynia powinny zostać zabrane ze stołu, nim natychmiast zacznie się birkat hamazon. ]



• Obowiązkiem jest podziękowanie Bogu za posiłek: „Zjesz i nasycisz się, i będziesz błogosławił Haszem – twojego Boga” (Dewarim/ Powtórzonego Prawa 8:10). Na co dzień birkat hamazon odmawiane jest w wersji skróconej i w pewnym pośpiechu. W Szabat jednakże recytuje się całość błogosławieństwa, powoli i uważnie.


Prowadzący:

Panowie – błogosławmy.
[Rabotaj newarech]

Inni razem odpowiadają:

Niech Imię Haszem będzie błogosławione teraz i na wieki.
[Jehi Haszem meworach meata wead olam.]


Prowadzący powtarza ich słowa i kontynuuje:

Za pozwoleniem dostojnych obecnych, błogosławmy [naszego Boga – (dodane, gdy jest minjan)] za to, że jedliśmy z tego, co do Niego należy.
[Jehi Haszem meworach meata wead olam. Birszut maranan werabanan werabotaj, newarech (Eloheinu) szeachalnu miszelo.]


Pozostali odpowiadają:

Błogosławiony (nasz Bóg), za to, że jedliśmy z tego, co do Niego należy i przez Jego dobroć żyjemy.
[Baruch (Eloheinu) szeachalnu miszelo uwtuwo chajinu.]

Prowadzący:

Błogosławiony (nasz Bóg) za to, że jedliśmy z tego, co do Niego należy i przez Jego dobroć żyjemy, błogosławiony On i błogosławione Jego Imię.
[Baruch (Eloheinu) szeachalnu miszelo uwtuwo chajinu. Baruch Hu uwaruch szemo.]

Prowadzący, na głos, tak by inni mogli odpowiadać „Amen”:

Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, nasz Bóg, Król Świata, karmiący cały świat w dobroci Swojej, w życzliwości, w łasce i w miłosierdziu. On daje chleb wszystkiemu ciału, gdyż Jego łaska jest wieczna. I przez dobroć Jego wielką nigdy nam nie brakło i oby nam nie zabrakło pożywienia – na wieki. Przez wzgląd na Imię Jego wielkie, bo On jest [Bogiem], który wszystkich żywi i utrzymuje przy życiu, i wyświadcza dobro wszystkim, i zapewnia pożywienie wszystkim istotom, które stworzył. Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, który żywisz wszystkie stworzenia.

[Baruch Ata Haszem, Eloheinu, melech haolam, hazan et haolam kulo, betuwo, bechen bechesed uwrachamim, Hu noten lechem lechol basar, ki leolam chasdo. Uwtuwo hagadol, tamid lo chasar lanu, weal jechsar lanu mazon leolam waed. Baawur szemo hagadol, ki Hu (El) zan umefarnes lakol, umetiw lakol, umechin mazon lechol berijotaw aszer bara. Baruch ata Haszem hazan et hakol.]

Dziękujemy Ci, Haszem, nasz Boże, że dałeś w dziedzictwie naszym ojcom ziemię upragnioną, dobrą i rozległą. I że wyprowadziłeś nas, Haszem, nasz Boże, z Egiptu i wykupiłeś nas z domu niewoli. I za przymierze Twoje, które przypieczętowałeś na naszym ciele, i za Twoją Torę, której nas nauczyłeś, i za Twoje prawa, które pozwoliłeś nam poznać, i za życie, życzliwość i łaskę, których nam udzieliłeś. I za spożywanie pokarmu, którym żywisz i utrzymujesz nas zawsze, każdego dnia i w każdym czasie, i w każdej godzinie.

[Node lecha Haszem Eloheinu, al szehinchalta laawoteinu erec chemda towa urechawa. Weal szehocetanu Haszem Eloheinu meerec Micraim, ufeditanu mibeit awadim, weal beritecha szechatamta biwsarenu, weal Toratecha szelimadtanu, weal chukecha szehodatanu, weal chajim chen wachesed szechonantanu, weal achilat mazon szaata zan umefarnes otanu tamid, bechol jom uwechol et uwechol szaa.]

Za wszystko, Haszem, nasz Boże, dziękujemy Ci i błogosławimy Ciebie. Niech będzie błogosławione Twoje Imię ustami wszystkiego, co żyje, zawsze i na wieki. Jak jest napisane: „Zjesz i nasycisz się, i będziesz błogosławił Haszem – twojego Boga, za ziemię dobrą, którą ci dał”. Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, za tę ziemię i za pożywienie.

[Weal hakol Haszem Eloheinu anachnu modim lach, umewarechim otach, jitbarach szimcha befi kol chaj tamid leolam waed. Kakatuw, weachalta wesawata, uwerachta et Haszem Elohecha, al. haarec hatowa aszer natan lach. Baruch Ata Haszem, al. haarec weal hamazon.]

Zmiłuj się, Haszem, nasz Boże, nad Jisraelem – Twoim ludem i nad Jerozolimą – Twoim miastem, i nad Syjonem – siedzibą Twojej chwały, i nad królestwem domu Dawida – Twojego pomazańca, i nad Domem Wielkim i świętym, w którym wzywane jest Twoje Imię. Boże nasz, Ojcze nasz – bądź naszym Pasterzem, karm nas, utrzymuj nas i podtrzymuj nas, i daj nam wytchnienie. I uwolnij nas, Haszem, nasz Boże, prędko, od wszystkich naszych udręk. I nie dopuść, żebyśmy potrzebowali. Haszem, nasz Boże, ani podarków [od] ludzi, ani pożyczki od nich, lecz wyłącznie [darów] z Twojej ręki – przepełnionej, otwartej, świętej i szczodrej, abyśmy nie byli zawstydzeni i nie [doznali] wstydu na wieki.

[Rachem (na) Haszem Eloheinu al Jisrael amecha, weal Jeruszalaim irecha, weal Cijon miszkan kewodecha, weal malchut beit Dawid meszichecha, weal habajit hagadol wehakadosz szenikra szimcha alaw. Eloheinu awinu reeinu zunenu parnesenu wechalkelenu wecharwichenu, wecharwach lanu Haszem Elohejnu mehera mikol caroteinu. Wena al. tacrichenu Haszem Eloheinu, lo lidei matenat basar wadam, welo lidei halwatam, ki im lejadecha hamelea hapetucha hakedosza weharchawa, szelo newosz welo nikalem leolam waed.]

(Specjalny fragment wyłącznie szabatowy):

Bądź łaskawy, Panie nasz Boże, wzmocnić nas przez Twoje przykazania, szczególnie przykazanie siódmego dnia, ten wspaniały i święty Szabat. Bo jest on prawdziwie wspaniałym i świętym dniem dla Ciebie, by odpoczywać i czuć się wolnym, z umiłowanym zatroskaniem dla przykazania z Twojej woli. Więc bądź łaskaw udzielić nam odpoczynku, Panie nasz Boże, bez kłopotu, nieszczęścia, i płaczu w dzień naszego odpoczynku. I daj nam być świadkami, Panie nasz Boże, pocieszenia Syjonu – Twego miasta, i odbudowania Jerozolimy, Twego świętego miasta, bo Ty jesteś Panem pomocy, i Panem pocieszenia.

[Rece wehachaliceinu Haszem Eloheinu bemicwotecha, uwemicwat jom haszewii haszabat hagadol wehakadosz haze, ki jom ze gadol wekadosz hu lefanecha, liszbot bo welanuach bo beahawa kemicwat reconecha, uwirconecha haniach lanu Haszem Eloheinu, szelo tehe cara wejagon waanacha bejom menuchatenu, weharenu Haszem Eloheinu benechamat Cijon irecha, uwewinjan Jeruszalaim ir kodszecha, ki Ata Hu baal hajeszuot uwaal hanechamot.]

I odbuduj Jerozolimę, miasto święte, szybko i za dni naszych. Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, który [przez Swe miłosierdzie] wznosi Jerozolimę. Amen.

[Uwene Jeruszalaim ir hakodesz bimhera wejameinu. Baruch Ata Haszem, bone (werachamaw) Jeruszalaim. Amen.]

Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, nasz Bóg, Król Świata, Bóg, nasz Ojciec, nasz Król, nasz Wszechpotężny, nasz Stwórca, nasz Wybawca, kształtujący nas. Święty nasz; Święty Jaakowa, nasz Pasterz; Pasterz Jisraela, Król dobry i czyniący dobro wszystkiemu; który każdego dnia – czynił dobro, czyni dobro i będzie czynił nam dobro; wyświadczał dobrodziejstwa, wyświadcza dobrodziejstwa i będzie wyświadczał dobrodziejstwa nam na wieki; przez życzliwość, łaskawość, miłosierdzie, wytchnienie, ratunek, powodzenie, błogosławieństwo, zbawienie, pocieszenie, utrzymywanie i wspieranie, i miłosierdzie, i życie, i pokój, i wszystko co dobre; a wszelkiego dobra na wieki – oby nas nie pozbawił.

[Baruch Ata Haszem Eloheinu melech haolam, hael awinu malkenu adirenu boreenu goalenu jocerenu kedoszenu kedosz Jaakow, roenu roe Jisrael, hamelech hatow wehametiw lakol, szebechol jom wajom Hu hetiw, Hu metiw, Hu jetiw lanu. Hu gemalanu, Hu gomelenu hu jigmelenu laad, lechen (u)lechesed ulerachamimulerewach hacala wehaclacha, bracha wiszua nechama parnasa wechalkala, werachamim wechajim weszalom wechol tow, umikol tuw leolam al jechaserenu.]

Miłosierny – niech króluje nad nami na wieki. Miłosierny – niech będzie błogosławiony w niebie i na ziemi. Miłosierny – niech będzie wychwalany przez wszystkie pokolenia i wysławiany przez nas na wieki i na zawsze i poważany przez nas na wieki wieków.

[Harachaman Hu jimloch aleinu leolam waed. Harachaman Hu jitbarach baszamajim uwaarec. Harachaman Hu jisztabach ledor dorim, wejitpaar banu [laad u]lenecach necachim, wejithadar banu laad uleolmei olamim.]

Miłosierny – niech zachowa nas w [Swojej] chwale. Miłosierny – niech złamie jarzmo [na] naszych szyjach i poprowadzi nas wyprostowanych do naszego kraju. Miłosierny – niech ześle nam błogosławieństwo obfite dla tego domu i tego stołu, z którego jedliśmy.

[Harachaman Hu jefarnesenu bechawod. Harachaman Hu jiszbor ulenu meal cawarenu, wehu jolichenu komemijut learcenu. Harachaman Hu jiszlach lanu bracha meruba babajit haze, weal szulchan ze szeachalnu alaw.]

Miłosierny – niech ześle nam Proroka Elijahu, niech będzie pamiętany dla dobra, [który] ogłosi nam wieści dobre, zbawienne i pocieszające.

[Harachaman Hu jiszlach lanu et Elijahu hanawi zachur latow, wiwaser lanu besorot towot jeszuot wenechamot.]

Nas i wszystko, co mamy, jak byli błogosławieni nasi ojcowie, Awraham, Jicchak i Jakow we wszystkim, ze wszystkiego, wszystkim, tak niech pobłogosławi nas wszystkich razem błogosławieństwem pełnym. I powiedzmy: Amen.

[Otanu weet kol aszer lanu, kemo szenitbarechu awoteinu Awraham, Jicchak weJakow bakol mikol kol, ken jewarech otanu kulanu jachad biwracha szelema wenomar: amen.]

Oby uznano na wysokościach zasługę ich i naszą, dla strzeżenia pokoju. [Obyśmy] otrzymali błogosławieństwo od Haszem i sprawiedliwość od Boga, naszego Zbawcy, i [obyśmy] znaleźli życzliwość i uznanie u Boga i u ludzi.

[Bamarom jelamedu aleihem wealeinu zechut, szetehe lemiszmeret szalom. Wenisa weracha meet Haszem, ucdaka meElohei jiszenu, wenimca chen wesechel tow beeinei Elohim weadam.]

Miłosierny – oby dał nam w dziedzictwie dzień, który całkowicie [będzie] Szabatem i odpoczynkiem – na życie wieczne.

[Harachaman Hu janchilenu [le] jom szekulo Szabat umenucha lechajei haolamim.]

Miłosierny – niech [sprawi], żebyśmy zasłużyli na czasy Masziacha i na życie w Przyszłym Świecie.

[Harachaman Hu jezakenu limot hamasziach ulchajei haolam haba.]

Wieża zwycięstw Swojego króla, okazujący łaskę Swojemu pomazańcowi – Dawidowi i potomstwu jego na wieki. Ten, który czyni pokój na wysokościach, oby uczynił pokój dla nas i dla całego Jisraela. I powiedzmy: Amen.

[Migdol jeszuot malko weose chesed limszicho leDawid ulezaro ad olam. Ose szalom bimromaw, Hu jaase szalom aleinu weal kol Jisrael. Weimru, amen.]


Bójcie się, Haszem, święci Jego, bo niczego nie brak tym, którzy się Go boją. Lwięta cierpią niedostatek i głodują, ale szukającym Haszem nie brakuje żadnego dobra. Chwalcie Haszem, bo jest dobry, bo Jego dobroć [trwa] na wieki. Otwierasz Swoją mądrość i sycisz pragnienia wszystkiego, co żyje. Błogosławiony człowiek, który zaufa Haszem, i Haszem będzie jego ufnością. Byłem młody i zestarzałem się, a nie widziałem, [żeby] sprawiedliwy był opuszczony, a potomstwo jego żebrało o chleb. Haszem da siłę Swojemu ludowi, Haszem pobłogosławi Swój naród pokojem.


[Jeru et Haszem kedoszaw, ki ein machsor lireaw. Kefirim raszu weraewu, wedoreszei Haszem lo jachseru chol tow. Hodu lHaszem ki tow, ki leolam chasdo. Poteach et jadecha, umsabia lechol chaj racon. Baruch hagewer aszer jiwtach bHaszem, wehaja Haszem miwtacho. Naar hajiti gam zakanti, welo raiti cadik neezaw, wezaro mewakesz lachem. Haszem oz leamo jiten, Haszem jewarech et amo waszalom.]


Następuje koniec kolacji szabatowej.


Kilka dodatkowych szczegółów:

1. najbardziej wskazane są świece koloru białego;
2. świece powinny być ustawione w widocznym miejscu;
3. świece zawsze powinny same się wypalić; nalewanie wody na spodeczek pod świecami, aby płomień zgasł, gdy są już prawie wypalone, nie jest dopuszczalne w Szabat;
4. zapalone w piątek świece nie powinny być przenoszone w inne miejsce aż do końca Szabatu;
5. przed umyciem rąk należy zdjąć z palców biżuterię;
6. po błogosławieństwie dzieci, wskazane jest pochwalenie ich (szeptem, do ucha) za jakieś osiągnięcia minionego tygodnia;
7. naczynie do umycia rąk powinno być tak duże, aby na każdego przypadało nie mniej niż 100 -150 ml wody;


Dzień Szabatu


• Uczestnictwo w porannym nabożeństwie w synagodze jest ważną częścią Szabatu. Jest to najdłuższe z nabożeństw w tygodniu. Zazwyczaj trwa ono około 3 godzin.

• Po nabożeństwie ponownie wygłaszany jest kidusz – zazwyczaj w synagodze. Po jego wysłuchaniu powinno się zjeść przynajmniej babkę albo ciastko w ilości odpowiadającej kromce chleba.


Trzy posiłki szabatowe (szalosz seudot).


• Jednym z szabasowych nakazów jest spożycie trzech posiłków. Pierwszym z nich jest piątkowa kolacja. Dwa kolejne należy więc zjeść zanim Szabat się skończy.

• Drugi posiłek wypada z reguły niedługo po porannym nabożeństwie. Trzeci późnym popołudniem, przed zachodem słońca. Przed trzecim posiłkiem szabatowym kidusz nie jest wygłaszany. Birkat hamazon powinno zawierać fragment dotyczący Szabatu, ponieważ posiłek zaczyna się w Szabat. Po spożyciu trzeciego posiłku nie wolno nic jeść aż do zakończenia ceremonii zwanej hawdalą (rozdzielenie), która otwiera nowy tydzień.

• Kidusz musi być wypowiedziany przed drugim posiłkiem szabatowym – już w domu. Jeśli wysłuchaliśmy kiduszu w synagodze, to kidusz w domu nie jest potrzebny.


Osoba wypowiadająca kidusz może stać lub siedzieć. Zalecane jest niezmienianie raz przyjętego zwyczaju. Inne osoby przy stole powinny stać, gdy osoba wygłaszająca stoi i siedzieć, jeśli siedzi.

Kolejność następnych wydarzeń jest identyczna, jak podczas wieczoru szabatowego.


• Po drugim posiłku szabatowym można się zdrzemnąć.


• Później, zależnie od pory roku, jest czas na inne zajęcia, ale znów – według głównej zasady organizującej Szabat – uświęcające ten dzień.


Tradycją jest, by w Szabat poświęcić czas studiowaniu Tory. Mędrcy stwierdzają nawet, że Szabat został dany Izraelowi właśnie w celu studiowania Tory. W ciągu tygodnia rzadko znajdujemy na to czas. Szabat jest więc znakomitym momentem.

Choć wysłuchanie parszy w synagodze wypełnia formalny obowiązek związany ze studiowaniem Tory w Szabat, warto poświęcić jeszcze parę godzin w ciągu dnia na ponowne jej czytanie wraz z komentarzami. Można także – jeśli ktoś posiadł odpowiednie umiejętności – przestudiować fragment Talmudu bądź jakiegoś kodeksu halachicznego. Zgodnie z indywidualnymi preferencjami można sięgnąć po inne dzieła, np. filozoficzne bądź opisujące żydowską historię.


Osoby, które mają taką możliwość, powinny dwukrotnie przeczytać paraszat na dany tydzień oraz Targum.


Spacer nad morzem, w parku czy w lesie jest absolutnie dozwolony. Dzieci mogą oddać się rozmaitym grom i zabawom – jeśli nie polegają na destrukcji lub tworzeniu.

Zakończenie Szabatu


• Szabat nie kończy się o zachodzie słońca, ale w chwili, gdy trzy średniej wielkości gwiazdy pojawią się na niebie. Czas pomiędzy zachodem słońca a zmrokiem zależny jest od szerokości geograficznej (w Polsce jest to zwykle ok. 40 minut). Aby znać dokładną chwilę zakończenia Szabatu, najlepiej skonsultować się z lokalną synagogą bądź sprawdzić godzinę w żydowskim kalendarzu.


Hawdala

• W piątkowy wieczór obowiązkowy jest kidusz, a ceremonia hawdali (rozdzielenia czasu uświęconego od czasu powszedniego) jest koniecznym elementem zakończenia Szabatu.

• Hawdala może się odbywać w dowolnej chwili po zapadnięciu zmroku. W synagodze ma miejsce po nabożeństwie wieczornym. Powinna odbywać się także w domu, jeśli któryś z członków rodziny nie miał okazji uczestniczyć w niej w synagodze.

• Do ceremonii hawdali potrzebne są:

1) specjalna, woskowa świeca skręcona co najmniej z dwu świec. Jeśli nie dysponujemy świecą hawdalową, możemy użyć dwóch osobnych świec. Podczas ceremonii muszą być one trzymane tak, aby ich płomienie się łączyły;

2) kielich z winem (lub innym napojem, który jest chamar medina – czyli napój powszechnie pity w danej społeczności, z wyjątkiem wody. W takim przypadku zamiast błogosławieństwa bore pri gafen mówi się szehakol nihja bidwaro);

3) aromaty w pudełku ( muszą być „słodkie”: goździki, cynamon, pomarańcza);

4) talerzyk, na który będzie spływał wosk świecy i wino.

• Świecę hawdalową daje się do trzymania jednemu z członków rodziny, najczęściej dziecku.

• Rozpoczynamy od napełnienia kielicha, aż płyn zacznie się przelewać poza krawędzie naczynia. Symbolizuje to życzenie, aby błogosławieństwo „przelewało się” na cały nadchodzący tydzień.

• Zapalamy świecę. Jeśli samotna osoba dokonuje błogosławieństwa – świeca powinna być w lichtarzu.

• Podczas hawdali stoimy. Nie wolno odzywać się do czasu, aż ceremonia się zakończy.

• Osoba prowadząca ceremonię unosi kielich trzymając go w prawej dłoni i mówi:

Oto Bóg jest moim zbawieniem, zaufam i nie będę się bał. Bo siłą moją i pieśnią jest Haszem i stał się moim zbawieniem. Będziecie czerpać z radością wodę ze źródeł zbawienia. Do Haszem należy zbawienie, nad Twoim ludem Twoje błogosławieństwo. Sela. Haszem Mocy jest z nami, twierdzą dla nas jest Bóg Jaakowa. Sela. Haszem Mocy, szczęśliwy człowiek, który ufa Tobie. Haszem wybaw! Król odpowie nam w dniu naszego wołania.

[Hinej El jeszuati ewtach we lo ewchad, ki azi wezimrat jahe Haszem wajhi li lijszua uszawtem maim besason mimaanej. La Haszem hiszua al. amchawerichatecha. Sela. Haszem cwaot imanu mizgaw lanu Elochai Jaakow. Sela. Haszem cwaot aszrej adam boteach bacha. Haszem hoszija ha Melech jaanenu we jom karenu.]

Wszyscy:

Dla Żydów nastała światłość, wesela, radość i chwała. Tak też niech będzie i dla nas. Kielich zbawienia podniosę i Imienia Haszem wezwę.

[Lajehudim hajta ora wesimcha, wesason, weikar ken tiheja lanu. Kos jeszuaot esa, wewszem Haszem ekra.]

Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, nasz Bóg, Król Świata, Stwórca owocu winorośli.

[Baruch Ata Haszem, Eloheinu, melech haolam, bore pri hagafen – lub szehakol nihja bidwaro]

Wszyscy odpowiadają: Amen.

• Kielich przekłada się z prawej dłoni do lewej. Prawą dłonią bierze się pudełko z aromatami i wypowiada błogosławieństwo:

Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, nasz Bóg, Król Świata, Stwórca różnorodnych zapachów.

[Baruch Ata Haszem, Eloheinu, melech haolam, bore minei wesamim.]

Obecni odpowiadają: Amen.

Odmawiający błogosławieństwo wącha aromaty i podaje je innym do powąchania.

• Kielich z winem jest wciąż w lewej dłoni wypowiadającego błogosławieństwa, który teraz błogosławi ogień świecy:

Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, nasz Bóg, Król Świata, Stwórca świateł ognia.

[Baruch Ata Haszem, Eloheinu, melech haolam, bore meori haesz.]

Wszyscy odpowiadają: Amen.

Po wypowiedzeniu „Amen” wszyscy wyciągają dłonie w stronę ognia świecy, aby zobaczyć swoje paznokcie w świetle płomienia – chodzi o to, aby wykorzystać płomień świecy. Inaczej nie wolno recytować błogosławieństwa.

• Kielich z winem zostaje następnie przełożony znów do prawej dłoni. Prowadzący wypowiada następnie słowa:

Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, nasz Bóg, Król Świata, oddzielający święte od powszedniego, światło od ciemności, Jisraela od narodów, Dzień Siódmy od sześciu dni pracy. Błogosławiony jesteś Ty, Haszem, czyniący rozróżnienie pomiędzy świętym a powszednim.

[Baruch Ata Haszem, Eloheinu, melech haolam, hamawdil bein kodesz lechol, bein or lechodesz, bein Jisrael laamim, bein jom haszwii leszeset jimei hamaase. Baruch Ata Haszem hamawdil bein kodesz lechol.]

Wszyscy odpowiadają: Amen.

• Prowadzący wypija większość zawartości kielicha. Następnie wylewa nieco wina na talerzyk i gasi w nim świecę.

Gaszenie świecy hawdalowej może odbywać się w różny sposób: przez polanie resztką wina, zanurzenie w resztce wina (wino musi być uprzednio pite), byle nie przez zdmuchnięcie! Świeca ma się palić aż do końca uroczystości, ale nie dłużej, bo jej zgaszenie jest wymagane. Można jej użyć za tydzień.

Istnieje także zwyczaj zanurzenia w rozlanym na świece winie palców i dotknięcia nimi powiek lub uszu, tylnej strony szyi, a także (zwyczaj Żydów sefardyjskich) kieszeni – jako znak widzenia i słyszenia oraz powodzenia w następnym tygodniu – Szawua tow.


Zwyczajowo, zaraz po tym, śpiewa się pieśń o proroku Eliaszu: „Eliaszu – proroku, przybądź prędko, w naszych dniach, z Mesjaszem – synem Dawida”.


Szabat

Skupienie wewnętrzne

Po sześciu dniach pracy przychodzi czas zastanowienia, refleksji i chwila na udzielenie sobie odpowiedzi na najważniejsze pytania. Na przykład: jaki jest ostateczny – w wymiarze naszego życia – sens i cel całotygodniowego wysiłku i gonitwy.

Pokój między ludźmi

Kolacja szabatowa trwa długo. Nikt przecież nie spieszy się do pracy ani do żadnych obowiązków następnego ranka. Ludzie – rodzina i przyjaciele – mają czas, aby porozumieć się w specjalny, głębszy sposób; skupić się na sobie nawzajem. Szabat umacnia życie rodzinne i przyjaźnie.

Pokój między ludźmi a Naturą

Ludzie przerywają swoją ingerencję (zarówno destrukcyjną, jak i twórczą) w Naturę. Tak, jak nie rządzą innymi ludźmi, nie podporządkowują sobie też – zwłaszcza rezygnując z posługiwania się wszelkimi urządzeniami mechanicznymi – Natury, pozwalając jej na odpoczynek od człowieka.

Pokój między ludźmi a Bogiem

Tora mówi, że Szabat jest „dla Boga”. Przez całe sześć dni tygodnia człowiek skupia się na tym, czym człowiek chciałby być. Jednak w Szabat człowiek skupia się na tym, czym Bóg chciałby, aby był człowiek.

Życie ma aspekt materialny i duchowy.
W ciągu tygodnia dominuje aspekt materialny. W Szabat aspekt duchowy staje się najważniejszy i człowiek, przez ten szczególny moment, ma okazję bycia bliżej Tego, który przecież nie istnieje w wymiarze materialnym, ale właśnie duchowym. Bliżej Boga.

………………………….

Literatura:

1) Kitzur Shulchon Oruch by Rabbi Shlomo Ganzfried, vol. 1-2 (Jerusalem-New York: Moznaim Publishing Corporation, 1991)

2) Rabbi Zeev Greenwald, Shaarei Halachah (Jerusalem-New York: Feldheim Publishers, 2000)

3) Rabbi Hayim Halevy Donin, To Be a Jew (Basic Books, 2001)

4) Rabbi Alfred J. Kolatch, The Jewish Home Advisor (Jonathan David Publishers, 1990)

5) Dennis Prager, Joseph Telushkin, The Nine Questions People Ask About Judaism (Simon & Schuster, 1981)

6) Anita Diamant, Howard Cooper, Living a Jewish Life (Harper Perennial, 1991)

7) Abraham Joshua Heschel, The Sabbath: Its Meaning for Modern Man (Farrar, Straus, Giroux, 1951)