Dlaczego Ściana Zachodnia budzi tyle zainteresowania i emocji? Jedna ściana stała się naraz symbolem judaizmu, konfliktu ze światem arabskim, syjonizmu i jego sukcesów militarnych a ostatnio także feminizmu i społeczeństwa obywatelskiego. Żadna gwiazda Hollywood czy zagraniczny polityk, odwiedzając Jerozolimę, nie zapomni o wizycie pod Ścianą i pamiątkowym zdjęciu dla mediów. Przyjrzyjmy się historii Ściany i jej karierze.

Skąd się wzięła Ściana Zachodnia?

Ściana Zachodnia powstała w ciągu kilkudziesięciu lat po roku 19 p.n.e. kiedy Herod Wielki rozpoczął wielki projekt przebudowy Świątyni. Cztery ściany otoczyły naturalne wzniesienie – górę Moria, umożliwiając powstanie ogromnej platformy na której funkcjonował kompleks świątynny – największe rozmiarowo miejsce kultu ludzkości w tamtej epoce. Ściana była jedną z architektonicznych podpór i nie miała żadnego znaczenia religijnego. Znajdowały się przy niej dwa główne wejścia do Świątyni nazwane przez archeologów Łukiem Robinsona oraz Łukiem Wilsona. Ten drugi, oprócz wejścia, pełnił też funkcję rampy do wprowadzania bydła na rytualną ofiarę oraz akweduktu transportującego wodę do Świątyni z istniejących do dziś Źródeł Salomona, znajdujących się pod oddalonym o 10 km Betlejem. To właśnie tędy około roku 33 do Świątyni wszedł młody Joszua z Nazaretu by „powywracać stoły sprzedawców monet i gołębi”.

Pozostałości tych wejść są widoczne do dziś, a obecna „Ściana Płaczu” znajduje się dokładnie pomiędzy nimi. Ponieważ poziom ulicy podniósł się w ciągu 2000 lat o około 16 metrów, szczyt Łuku Wilsona znajduje się obecnie zaledwie 4 metry nad ziemią i stanowi wejście do tzw. Tunelu Ściany Zachodniej (do niego wrócimy za chwilę).

Upadek Jerozolimy w dwóch aktach

W roku 70, po nieudanym powstaniu Izraelitów przeciwko panowaniu Rzymu, legiony rzymskie zniszczyły Świątynię i spacyfikowały Jerozolimę. Nazwę miasta zmieniono na Aelia Capitolina, ale Żydzi wciąż żyli w Ziemi Izraela i mogli korzystać ze Wzgórza Moria. Ten stan zawieszenia trwał do roku 132, kiedy Szymon Bar Kochba stanął na czele kolejnej rebelii przeciwko Rzymianom. Po początkowych sukcesach i 2,5-letniej niepodległości wojska rzymskie dokonały desantu. Tym razem zemsta była znacznie bardziej okrutna. Zrujnowano pozostałości Świątyni, po czym przystąpiono do eksterminacji Żydów. Wioska po wiosce mordowano wszystkich mieszkańców, dokonując czystki etnicznej w kolejnych regionach Ziemi Izraela. Już w XX wieku udało się odnaleźć pozostałości 985 wiosek żydowskich i 50 obozów powstańców, całkowicie zniszczonych przez Rzymian. Około 580 000 z 650 000 Żydów w Ziemi Izraela zostało zabitych. Z ocalałych większość poszła w niewolę. Rozpoczęła się epoka diaspory – nieliczni wolni uchodźcy, z zakazem powrotu do Ziemi Izraela, rozpierzchli się po krajach ościennych oraz dzisiejszych północnych Włoszech. Ci ostatni to protoplaści Żydów aszkenazyjskich, do których zalicza się większość członków naszej Gminy.

Ściana Zachodnia? Nieistotna

Żydzi zostali wpuszczeni do Jerozolimy dopiero gdy chrześcijanie przejęli kontrolę nad Cesarstwem. W tamtym czasie chrześcijaństwo szukało jeszcze walidacji swojej roli jako pełnoprawnego kontynuatora ze strony judaizmu. Konstantyn I Wielki, pierwszy chrześcijański cesarz, zezwolił około roku 334 na powrót Żydów do Jerozolimy. Jego śmierć w roku 337 zatrzymała jednak ten proces. Od tego czasu Żydzi mogli jednak, po zapłaceniu dużego podatku, raz do roku w rocznicę zburzenia Świątyni odwiedzić Wzgórze Moria, na którym stał wtedy ogromny krzyż. Nie modlili się jednak przy zachodniej ścianie podporowej. Na to, że Żydzi modlili się na szczycie Wzgórza Świątynnego, a nie pod Ścianą, wskazują też inne źródła. W roku 360 cesarz Julian Apostata próbował nieskutecznie cofnąć rozwój chrześcijaństwa i przywrócić kult rzymskiego Panteonu. W tamtym czasie chrześcijaństwo było już hegemonem który widział Żydów jako heretyków odrzucających boskość Joszuy z Nazaretu. W ramach konfrontacji z chrześcijanami, w 361 roku Cesarz Julian zezwolił Żydom na powrót do Jerozolimy i odbudowę Świątyni. Żydzi natychmiast odnowili składanie ofiar na Wzgórzu Moria i zaczęli budowę. Nagła śmierć Cesarza i wielkie trzęsienie ziemi w Jerozolimie w 363 roku zniweczyły te starania.

Szkielety żydowskich budowniczych, którzy zginęli spadając ze Wzgórza Moria podczas trzęsienia ziemi znaleziono w trakcie współczesnych prac archeologicznych. Zachował się także list Żydów do Cesarzowej Aeli Edocii z 425 roku, w którym proszą oni o zgodę na stworzenie żydowskiej dzielnicy w Jerozolimie i prawo do modlitw wśród ruin Świątyni. Zgodę dostali. I znowu, ani słowa o specjalnej roli Ściany Zachodniej. Ostatnim ważnym epizodem przed islamską rewolucją był krótki okres żydowskiej suwerenności między 610 i 615 rokiem. Wtedy to perskie imperium Sassanidów zdobyło Ziemię Izraela w wojnie z Bizancjum. Żydzi dostali status autonomicznego Księstwa Judei oraz zgodę na odbudowę Świątyni i odnowienie rytualnych ofiar. Od razu przystąpili do działania. Niestety, w 615 roku Bizancjum odbiło Jerozolimę. Chrześcijanie zburzyli nieskończoną Świątynię a na ruinach zlokalizowali wysypisko śmieci. Ten stan utrzymał się przez kolejne 22 lata.

Islam a Ściana Zachodnia

Wszystko zmieniło się gdy islamska armia podbiła w 637 roku Jerozolimę i całą Ziemię Izraela.

Zauważając sporny charakter i dużą symboliczną wartość Wzgórza Moria, muzułmanie zbudowali tam meczet i wkrótce wprowadzili zakaz wchodzenia na nią wyznawcom innych religii. Żydzi zaczęli się więc gromadzić wokół Wzgórza Świątynnego. Nie było jednak na to jednego ustalonego miejsca. Każda z czterech ścian podpierających platformę Wzgórza Świątynnego była równie dobra. Początkowo Żydzi preferowali Bramy Hulda na Ścianie Południowej. Kiedy Bramy zostały zamurowane przez muzułmanów, ściana ta straciła jednak na popularności. Co najmniej od VIII wieku zaczęła dominować Ściana Zachodnia. Zwyczaj gromadzenia się w tym miejscu przetrwał wszystkie krucjaty i kolejne reżimy islamskie: Umajjadzki, Mamelucki i Osmański. Z czasem zaczął też obrastać w argumenty natury teologicznej i mistycznej. Midrasz Eicha Rabba, pochodzący prawdopodobnie z VII wieku, opowiada historię Rzymian, którzy usiłowali zburzyć Ścianę Zachodnią, jednak powstrzymał ich sam Bóg, składając boską przysięgę, że Ściana ta nigdy nie upadnie. Midrasz Exodus Rabba skomponowany w IX wieku stwierdza, że w przeciwieństwie do ruin Świątyni, szechina (boska obecność) nigdy nie opuściła Ściany Zachodniej. XIV-wieczny fragment kabalistyczno-mistycznego dzieła Zohar mówi wręcz, że po tym jak upadła Świątynia, boska obecność na Ziemi utrzymuje się tylko dzięki trwaniu Ściany Zachodniej. Te trzy źródła stanowią kanoniczne wytłumaczenie judaizmu ortodoksyjnego odnośnie statusu religijnego Ściany Zachodniej. Były one wzmocnione przez historie o objawieniach pod Ścianą XVI-wiecznych rabinów-kabalistów Icchaka Lurii oraz Radbaza. Rabin Cwi Hirsz Kaindenover tłumaczył w swoich dziełach, że hebrajska nazwa Ściany Zachodniej „Kotel” to gematryczna wartość imienia Boga – Ko oraz słowo Tel czy Wzgórze (Świątynne).

Ściana Zachodnia – najłatwiejsza opcja

Poniżej proponuję dodatkowo teorię, która tłumaczyć może prymat Ściany Zachodniej na bazie argumentów historycznych.

1. Centrum miasta – większa dostępność

Od VIII wieku ekonomiczne centrum miasta zaczęło przesuwać się na zachód od Wzgórza Świątynnego. W związku z tym Ściana Zachodnia była najbardziej dostępna dla osób prowadzących działalność gospodarczą i wizytujących spoza miasta. Wzmocniło to zwyczaj modlenia się pod Ścianą Zachodnią.

2. Odcięcie Ściany Północnej – dojście do meczetu dla muzułmanów

Muzułmanie uczynili z tzw. Małej Bramy na Ścianie Północnej główne wejście na Wzgórze Świątynne – dostępne tylko dla muzułmanów od VIII wieku aż po dziś. (Poza krótkim epizodem po wojnie Sześciodniowej) wyznawcy innych religii byli tam źle widziani. Żydzi nie mogli więc się tam modlić.

3. Odcięcie Ściany Wschodniej – cmentarz

Muzułmanie mieli ambiwalentny stosunek do Żydów. Z jednej strony uważali islam za kolejne boskie objawienie po judaizmie i chrześcijaństwie, co wiązało się z wiarą w ich święte księgi. Z drugiej strony postrzegali Żydów pozostających przy swojej wierze jako heretyków, którzy są w błędzie. Gdy Turcy Osmańscy zdobyli Jerozolimę w 1517 roku, postanowili o zlokalizowaniu pod Ścianą Wschodnią cmentarza. Chcieli w ten sposób powstrzymać żydowskiego mesjasza przed wkroczeniem na Wzgórze Świątynne. Wiązało się to z przekonaniem, że mesjasz musi przybyć do Jerozolimy od wschodu oraz błędną opinią, że będzie on rodowitym Kohenem, który nie może pozwolić sobie na kontakt z tumą – rytualną nieczystością wynikającą z obecności zwłok na cmentarzu. W ten sposób Turcy skutecznie uniemożliwili Żydom utworzenie przestrzeni modlitewnej w tym miejscu.

4. Mury miejskie – bezpieczeństwo

Z dwóch pozostałych ścian: południowej i zachodniej, ta ostatnia zyskała kolejny atut podczas panowania tureckiego. Wkrótce po zdobyciu miasta, turecki sułtan Sulejman Wspaniały zdecydował o otoczeniu murami obronnymi Jerozolimy. Ukończony w 1538 mur otacza w całości Ścianę Zachodnią, pozostawiając jednocześnie większość Ściany Południowej poza obrębem miasta. Modlenie się pod tą drugą oznaczało większy wysiłek i ryzyko. Ponadto, ponieważ mur miejski dzieli Ścianę Południową na dwa fragmenty, jest mniej miejsca. Wkrótce po budowie murów, Sulejman Wspaniały oficjalnie zgodził się na żydowskie modły pod Ścianą Zachodnią potwierdzając jej funkcję.

Warstwy Ściany Zachodniej

Większość tego co nazywamy dzisiaj Ścianą Zachodnią nie pochodzi z czasów starożytnych. Około 16 metrów „herodiańskiej” Ściany znajduje się pod powierzchnią ziemi i dostępne jest obecnie tylko z poziomu Tunelu Ściany Zachodniej. Kolejne 5 metrów „herodiańskiej” ściany (cztery rzędy głazów) dostępne jest z poziomu Kotelu. Dalsze fragmenty Kotelu pochodzą z późniejszych epok. Kolejne 10 metrów widocznej dzisiaj ściany zostało zbudowane w epoce Umajjadów. Kolejne 4 metry zbudowane zostały podczas panowanie tureckiego. Ostatni kilka rzędów cegieł (niecały metr) zostało zbudowanych przez… Brytyjczyków w XX wieku. Po wojnie sześciodniowej rząd Izraela postanowił o rozpoczęciu wykopalisk wzdłuż Ściany Zachodniej, zaczynając od Łuku Wilsona, które odsłoniły niższe, „herodiańskie” poziomy Muru. Przez 25 lat, pod nadzorem architektonicznym i rabinicznym, powoli postępowały prace. Tunel ma 485 metrów. W trakcie jego drążenia odkryto małą synagogę, która jest najbliższym byłej Świątyni miejscem, gdzie Żydzi mogą się modlić. (Na samym Wzgórzu obowiązuje wydany przez muzułmanów zakaz). Synagogę reaktywowano jako przestrzeń modlitewną dla żydowskich kobiet. W dalszej części tunelu odkryto także Zbiorniki Strutiona – starożytny rezerwuar wody dla żydowskiej Świątyni zbudowany na rozkaz Heroda Wielkiego. Wspominał o nich już Józef Flawiusz, ale ich istnienie potwierdził dopiero tunel. Otwarciu tunelu towarzyszyły protesty muzułmanów, którzy oskarżali izraelskie władze o podkopywanie Wzgórza Świątynnego. Otwarcie tunelu w 1996 doprowadziło do zamieszek w arabskiej dzielnicy Starego Miasta Jerozolimy.

Podział Ściany Zachodniej

Obecnie Kotel podzielony jest na cztery części. Zaczynając od północnej strony jest Łuk Wilsona, który prowadzi do tunelu. Dalej znajdują się męska i kobieca przestrzeń modlitewna, oddzielone parawanem.

Nie zawsze jednak tak było, do lat 20. XX wieku nie było podziału na płci. Następnie znajduje się Most Mughrabiego – jedyne wejście na Wzgórze Świątynne dostępne dla nie-muzułmanów. Otwarte jest zaledwie przez kilka godzin dziennie, poza piątkami. Muzułmanie wydali też zakaz modlenia się na Wzgórzu dla wyznawców innych religii. Most Mugrabhiego to w rzeczywistości drewniana rampa, zbudowana na 800-letnim kamiennym wzniesieniu. Prowadzi do małej bramy pamiętającej czasy Drugiej Świątyni. Od trzęsienia ziemi w 2004 roku rampa jest niestabilna, jednak muzułmańskie władze religijne blokują jej renowację. W efekcie tymczasowa drewniana konstrukcja stoi do dziś. Dalej na południe znajduje się część wydzielona w styczniu 2016 roku na egalitarną przestrzeń modlitewną, w ramach paktu z organizacją „Nashot HaKotel”. Jest ona kilkanaście metrów głębsza niż popularny Kotel – Ściana odsłania tutaj wiele „herodiańskich” warstw. Leżą tam też liczne głazy – fragmenty budynku Świątyni, zrzucane ze Wzgórza Świątynnego przez rzymskich żołnierzy prawie 2000 lat temu w trakcie tłumienia żydowskiego powstania. Ściana Zachodnia kończy się na pozostałościach Łuku Robinsona.

Ściana Zachodnia pozostaje symbolem Świata Żydowskiego. Jednocześnie łączy i dzieli Żydów, budzi skrajne emocji i służy jako miejsce medytacji. Rosnące zainteresowanie Ścianą ze strony różnych segmentów narodu żydowskiego świadczy o żywotności judaizmu. Z biegiem czasu można zauważyć jednak jeszcze jeden trend. Powrót do Ściany Zachodniej i konsekwentne rozszerzenia Kotelu zwiększa chęć wzmacniania żydowskiej obecności nie tylko wokół ścian Wzgórza Świątynnego ale też na jego szczycie.

Paweł Ciemiński

Fotografia nad tytułem: Golasso, Wikipedia https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Westernwall2.jpg