Chyba każdy z czytelników tego portalu przynajmniej raz był na żydowskim cmentarzu i oglądając macewy być może zastanawiał się, co oznacza bogata ornamentyka na kamieniach i czy ona coś symbolizuje, czy to tylko wyszukana ozdoba. Postaci ludzi nie przedstawiano, a płaskorzeźby często przedstawiają sceny biblijne. Dla przykładu, na początek wybrałem trzy różne płaskorzeźby dosyć często spotykane i połączyłem z rysunkiem dla większej przejrzystości.

Błogosławiące dłonie – znaczą groby kapłanów (hebr. kohen). Wznoszenie przez nich dłoni to symbol błogosławienia zebranych podczas modlitwy.

Dzban i misa – widnieją na grobach lewitów, którzy w Świątyni pomagali kohenom. Taka ciekawostka – tylko te dwa symbole mają jednoznaczny sens: rozwarte dłonie wyłącznie na grobach kapłanów, a dzbany wyłącznie na grobach lewitów. Przynależność do tych rodów przechodzi z ojca na syna.

Świeczniki zdobią groby kobiet, ponieważ zapalanie świateł Szabatu jest jedną z najważniejszych powinności religijnych kobiety żydowskiej. Również ptaki są jednym z najpopularniejszych motywów na grobach kobiet. Często wizerunek ptaka nawiązuje do żeńskiego imienia Fajgel (kto zna niemiecki, zapewne od razu skojarzy to z wyrazem Vogel, czyli po prostu ptak).

Symbol jelenia bardzo często jest znakiem, że zmarły mógł mieć na imię Hirsz, Cwi lub Naftali. Oczywiście mogło być również tak, że artystę poniosła wyobraźnia i ten symbol mógł ilustrować cytat z Talmudu „rączy jak jeleń”. Talmud naucza przecież, żeby być „wytrzymałym jak tygrys, swobodnym jak orzeł, rączym jak jeleń i silnym jak lew, aby móc wypełniać wolę Najwyższego w niebie”. Znalazłem jeszcze jedno ciekawe uzasadnienie tego symbolu na nagrobku: „Naftali – smukła łania rodzi ładne sarnięta”. Niech was jednak ten opis nie zwiedzie, bo Naftali to imię męskie.

Tu z kolei jest i jeleń i lew. To symbole  plemion Izraela: jelonek – Neftalego oraz lew – Judy. Pomiędzy nimi widzimy symbol życia – drzewo, które złamane sugeruje tragiczną śmierć lub młody wiek zmarłego. Lew symbolizuje siłę, odwagę.

Pojedyncza księga lub księgi stojące na półkach zdobią groby mężczyzn jako wyraz uczoności, pobożności i nakazu studiowania Tory. Jest to również częsty symbol na grobach rabinów.

Wąż. Ten symbol raczej nie wymaga opisu. Oznaczał grób lekarza lub pracownika apteki. Jest na tyle uniwersalny, że można go również spotkać na nagrobkach chrześcijańskich. Natomiast sam wąż oznacza zupełnie co innego, ale o tym za chwilę.

Oto symbol bardzo powszechny, często spotykany na macewach w Polsce. KORONA. Na pewno na każdym kirkucie, który odwiedzicie, natkniecie się na ten motyw. Oznacza on Torę, a szerzej – znajomość pism religijnych i pobożność. Przy koronie często znajduje się napis „Keter Szem Tow”, czyli „Korona dobrego imienia”. Jest to nawiązanie do cytatu z Pirke Awot, że „są trzy korony: korona Tory, korona kapłaństwa i korona królestwa, ale korona dobrego imienia jest ponad nimi.” (Pisząc to pomyślałem o szczycie Trzy Korony w Pieninach, ale to chyba przypadkowa zbieżność…) Przełożenie tego na prosty język ma wg mnie oznaczać, że dobre imię każdego z nas jest czymś szczególnie ważnym w życiu. Korona na macewach to więc znak, że zmarły był ceniony jako głowa rodziny lub gminy. „Biada nam, spadła korona z naszych głów”. Pozwoliłem sobie do tekstu dołączyć zdjęcie nagrobka osoby znanej i poważanej, patrioty i człowieka wyjątkowego (pochowanego w Krakowie), na którym to nagrobku znajdujemy napis w języku polskim, co – myślę – ułatwi zrozumienie sensu tego symbolu.

Do symboli żydowskich pozwoliłem sobie dodać jeden nieco inny, który ma stanowić pewną puentę wszystkich części i ich historii. „Gwiazda Dawida” – to symbol ludu Izraela, a – co ciekawe – na macewach w Polsce występuje często na kirkutach w miastach i zdecydowanie rzadziej w małych miejscowościach. Nierzadko też oprócz tego symbolu może po prostu oznaczać, że zmarły miał na imię Dawid.

„Stado„. Stado bez pasterza lub pisklęta to wyraz bólu osieroconej rodziny. Na tej macewie znajduje się kilka symboli. „Świeca”, o której już pisałem, jest symbolem kobiet, ale tu mamy świece złamane, co jest znakiem śmierci, podobnie jak złamane drzewo, złamana kolumna (często występuje również na cmentarzach katolickich), czy martwy ptak. Natknąłem się także na opinię, że każdy z tych symboli, gdy jest złamany, może również oznaczać nagłą śmierć. (Oczywiście nie dotyczy martwego ptaka). Jest na tej macewie również tzw. „puszka ofiarna„. Dłoń rzucająca monetę do skarbonki oznacza osobę zbierającą datki na cele dobroczynne.

„Wąż zwinięty w koło i połykający własny ogon„. Jest to uniwersalny symbol wieczności. Zwierzęta mogą być też informacją o miesiącu, w którym osoba zmarła, czyli coś na kształt znaków zodiaku. Np. ryby to miesiąc Adar, baran – nisan, byk – ijar, lew – aw. W Czechach i czasem w Polsce zwierzęta obrazują nazwiska i tak np. mysz-Meisel, ryba-Karpeles, gęś-Gans. Symbolika świata zwierząt (i roślin) jest tak bogata, że można o tym pisać i pisać.

„Lancet rytualny„. To oczywiście znak, że zmarły był mohelem, czyli dokonywał rytualnego obrzezania chłopców.

„Lapidarium” albo inaczej „Ściana płaczu”. Ktoś powie: „zaraz, zaraz, ale to nie jest żydowski symbol!” Otóż wg. mnie to jest symbol tragedii narodu żydowskiego i kto wie czy nie jest to najważniejszy z symboli. Rozbite macewy sklejane w całość, to jak pęknięte życiorysy pojedynczych ludzi, które znów próbują stanowić całość….

Janusz Mirosław Brągoszewski