Judaizm ma wyrafinowany pogląd na ludzką naturę. Jednoznacznie stwierdza, że nie rodzimy się dobrzy, ale jednocześnie uważa, że ludzie mają – z jednej strony – sumienie i wolę czynienia dobra – czyli jecer hatow, oraz – z drugiej strony – wolę czynienia zła – jecer hara. Te dwie skłonności są, jak dowiedziałem się jako dziecko w jesziwie, w stanie wojny ze sobą.

Jednak w wieku dorosłym nauczyłem się, że układ kart sprzyja bardziej złu.

Powodem jest to, że jecer hatow prowadzi często do nie mniejszego ale nawet większego zła niż jecer hara. Brzmi to sprzecznie z  intuicją. Niestety, jest tragicznie prawdziwe.

Pierwszy raz usłyszałem ten truizm, gdy byłem w moim latach dwudziestych, od rabina (błogosławionej pamięci) Wolfe Kelmana, ówczesnego wiceprezesa Rabbinic Assembly – organizacji konserwatywnych rabinów. Poszedłem do niego po profesjonalną radę i podczas naszych rozmów, stwierdził coś bardzo mądrego.

„Dennis”, powiedział, „Mam moje jecer hara nieźle opanowane. To moje jecer hatow wpędza mnie w kłopoty. „

Z czasem zdałem sobie sprawę, jak wiele racji miał on na temat szkód, jakie jecer hatow może spowodować w naszym życiu osobistym. Aby przytoczyć tylko jeden przykład: pomyślcie o rodzicach, którzy – z miłości do swoich dzieci – odstępują od ich dyscyplinowania i rozpuszczają je. Należy uczciwie powiedzieć, że u wielu rodziców jecer hatow wywołuje ogromne szkody ich dzieciom.

Ale wróćmy do zła na dużą skalę.

Ma ono trzy podstawowe przyczyny.

• Najbardziej oczywiste jest jecer hara, czyli impulsy reprezentujące najgorsze aspekty ludzkiej natury. To chciwość, żądza władzy, zazdrość, sadyzm, okrucieństwo, niekontrolowane apetyty, itp.
• Drugą jest psychopatologia. Pomyślmy o młodych ludziach z zaburzeniami psychicznymi, którzy angażują się w masową zbrodnię.
• Trzecią jest jecer hatow – chęć czynienia dobra, która prowadzi do zła.

Co najmniej w XX wieku – epoce największego zniewalania i ludobójstwa w spisanej historii ludzkości – zdecydowana większość zła wywołana była trzecią z wymienionych przyczyn, czyli jecer hatow. Olbrzymia liczba ludzi popierała zło, ponieważ wierzyła, że jest ono dobrem.

Komunizm, zdecydowanie najważniejsza przyczyna ludobójstwa w wieku XX, był najbardziej oczywistym przykładem zła rozpętanego przez jecer hatow. Obietnicami równości oraz postępu gospodarczego i moralnego, komunizm uwiódł dziesiątki milionów ludzi, w tym niewspółmierne liczby najlepiej wykształconych. Na wolnym Zachodzie komunizm miał poparcie wśród dobrze wykształconych, nie wśród robotników. Nawet więcej: aż do lat sześćdziesiątych XX wieku, związki zawodowe były wiodącą siłą w ruchu antykomunistycznym.

Także nazizm odwoływał się, przynajmniej na początku, do dobrych instynktów wielu Niemców. Początkowy apel Hitlera do Niemców był ekonomiczny i psychologiczny: obiecywał uleczyć kraj z nędzy i inflacji, przywrócić niemiecką godność po upokorzeniach traktatu wersalskiego, który zakończył I wojnę światową. Wszyscy historycy tego okresu, których prace przeczytałem, zgadzają się, że Hitler faktycznie pomniejszał swoją nienawiść do Żydów, aby wygrać wybory w 1933 roku.

W swojej sztuce „Incydent w Vichy” Arthur Miller przedstawia żydowskiego doktora, który rozpaczliwie próbuje uciec z okupowanej Francji. W tym celu lekarz musi znaleźć nieuczciwego nazistę, który przyjmie łapówkę. Jeśli natrafi na ‚uczciwego’ nazistę – takiego, który wierzy w słuszność sprawy nazistowskiej – jest przegrany.

Praktycznie nie istnieje idea zmierzająca do zła, której ludzie nie zracjonalizowaliby, prezentując ją jako dobrą.

Dlatego właśnie, aby  zadecydować, co jest dobre, nie możemy polegać na samym sercu człowieka (emocje mogą łatwo wprowadzić nas w błąd), lub na samym sumieniu (sumienie daje się łatwo osłabić własnym korzyściami, emocjami i irracjonalnością), lub tylko rozumem (rozumne było dla nie-Żydów podczas II wojny światowej, aby powstrzymywać się udzielania pomocy Żydom, bo pomoc oznaczała ryzykowanie życiem własnym i najbliższej rodziny).

Wszystkie wymienione (serce, sumienie, rozum) są konieczne, ale niewystarczające. Potrzebujemy także objawienia. Potrzebujemy źródła moralności, która przekracza ludzkie istoty. W przeciwnym razie, moralność jest niczym więcej niż subiektywną opinią.

My, Żydzi, mamy to w postaci Tory i Proroków.

Jest jednak prawdą, że nawet objawienie nie zawsze wystarcza. Bóg, na przykład, zakazuje nam morderstwa. Ale, aby zrozumieć, co jest morderstwem, musimy użyć naszego sumienia, naszej umiejętności racjonalnego myślenia, naszego jecer hatow, a nawet naszego serca. Jedyną alternatywą byłoby dla Boga, aby mówił nam – każdemu z nas i każdego dnia – co jest dobre, nim  przystąpimy do jakiegokolwiek działania.

Ale czy objawienie, czy nie, to powinno być jasne: jecer hatow – chęć czynienia dobra –  jest tak często bez związku z  realną dobrocią, że jest prawie tak samo niebezpieczne jak jecer hara. Bez obiektywnych norm moralnych, jecer hatow jest tak samo bezwartościowe jak kompas bez oznaczenia na nim północy, południa, wschodu lub zachodu.

Dennis Prager

Jewish Journal