Czy kłamstwo jest złem?
Odpowiedź na to pytania nie są wcale aż tak oczywista, jak jesteśmy skłonni uważać bez głębszego zastanowienia. Kłamstwo najczęściej bywa złem, Tora zakazuje kłamstwa (np. Wajikra 19, 11: „nie okłamujcie jeden drugiego”, Szemot 23, 7: „Oddal się od wszelkiego kłamstwa”), ale wcale nie zawsze i nie wszędzie jest to postawa właściwa.
Przykład klasyczny, przywoływany wielokrotnie: jeżeli widzimy, gdzie ukrył się człowiek, którego gonią uzbrojeni ludzie z wyraźnym zamiarem dokonania na nim morderstwa i zadadzą nam pytanie: „Gdzie jest człowiek, który tędy biegł?” – kłamstwo staje się dobrem, a mówienie prawdy staje się złem.
Twórca teorii „kategorycznego imperatywu” moralnego – Immanuel Kant absolutyzował pojęcie kłamstwa i twierdził stanowczo (np. w rozprawie „O domniemanym prawie do kłamstwa z pobudek miłości ludzkiej”), że mordercy goniącemu ofiarę trzeba powiedzieć prawdę, bo prawda jest wartością absolutną, a zasada „mówienia prawdy” musi być podstawową zasadą, uniwersalnie obowiązującą. A przecież nawet milczenie w takiej sytuacji jest oczywistym złem. Jeżeli morderca pyta: „Czy człowiek, którego szukam, schronił się w tym domu?” – milczenie pytanego może być odczytane jako potwierdzenie. Tylko kłamstwo daje szansę uratowania ofiary, na przykład: „Nie, ten człowiek pobiegł w stronę parku”.
W takiej sytuacji Tora nakazuje nie tylko ukrycie prawdy przed mordercą (pisze o tym np. rabin Joseph Telushkin w książce „Words That Hurt, Words That Heal”), ale nakazuje czynną obronę zagrożonego życia człowieka, a wreszcie zakazuje litowania się nad złoczyńcą, który chce kogoś zamordować, i nakazuje – w sytuacji ostatecznej – nawet jego zabicie, aby ocalić niewinnego.
Judaizm niczego, co może być narzędziem, nie traktuje jako fetyszu. Kant uznawał, że zasada mówienia prawdy nie zna wyjątków. Czyli zasadę stawiał wyżej niż człowieka – w tym przypadku człowieka zagrożonego utratą życia.
Etyczny monoteizm traktuje wszystko jako narzędzie, które może być użyte do czynienia dobra albo do czynienia zła. Nic nie jest dobre samo w sobie oprócz dobra i nic nie jest złe samo w sobie oprócz zła. Oznacza to w praktyce życiowej, że mówienie prawdy może być etycznie słuszne (i w absolutnie przeważającej liczbie sytuacji jest!), ale może być też etycznie równe morderstwu (na przykład w naszej scenie, w której potencjalni mordercy gonią ofiarę). Czyli zarówno prawda jak i kłamstwo mogą być równie przydatne do czynienia dobra, jak zła. Tak, jak każdy przedmiot, jak prawie każde działanie, jak prawie każda postawa. Dobrą metaforą jest tu po prostu zwykły nóż – narzędzie, które zazwyczaj używane jest do krojenia chleba, aby nakarmić głodnego, ale może być przecież użyte również do zamordowania człowieka. Czyli może być równie przydatne do czynienia dobra, co zła. Tak, jak prawie każdy przedmiot, jak prawie każde działanie.

…….

Tora, księga Wajikra, Paraszat Kedoszim, micwa 26: „Nie wolno nie udzielić pomocy bliźniemu, który jest w niebezpieczeństwie„

Uzupełnienie jej stanowią dwie inne micwot. Pierwsza z nich (na podstawie rabinicznej interpretacji Dewarim 25, 12) nakazuje ratowanie życia ściganemu, co oznacza, że należy ratować tego, kto jest ścigany przez mordercę. Druga (jest to również interpretacja Dewarim 25, 12) zakazuje pobłażliwości i litowania się nad ścigającym, który chce kogoś zamordować. Oznacza to, że należy zapobiec zamordowaniu człowieka ściganego, posuwając się nawet – jeśli to konieczne – do zabicia potencjalnego mordercy. Jeśli jednak morderstwo zostało już popełnione, nie wolno wymierzać kary przez samosąd, ale sprawę należy powierzyć kompetencji sądu.
Tora nakazuje więc ratowanie cudzego życia, stawanie w obronie zagrożonego życia. Nakazuje pomaganie człowiekowi, który znajduje się w niebezpieczeństwie, jakkolwiek nie ustanawia obowiązku oddawania za kogoś własnego życia.

(opracował Paweł Jędrzejewski)

Ilustracja: Paul Cézanne „Morderstwo”, 1869-70