Język hebrajski należy do kananejskiej gałęzi północno-zachodniej podgrupy języków semickich. Został zaadoptowany przez Izraelitów po zajęciu przez nich ziemi Kanaan. Posługiwano się nim do czasu niewoli babilońskiej. W V-IV w. p.n.e. został wyparty z potocznego użycia przez język aramejski i jako święty język przodków (leszon hakodesz) stał się językiem tekstów religijnych, naukowych i literackich.

Wyróżnia się trzy etapy rozwoju języka hebrajskiego:

1) Okres biblijny (1200-200 p.n.e.)

W tym czasie Kanaan graniczył z terytorium Fenicjan i z tego względu wysoce prawdopodobne jest, że ówczesny hebrajski był bardzo bliski bądź niemal identyczny z językiem fenickim. Gramatyka języka hebrajskiego w tym okresie była bardzo uboga, a przez to język daleki był od jednoznaczności. Właściwość tę wzmacniała dodatkowo niewielka ilość partykuł oraz istnienie jedynie dwóch czasów.

Hebrajski biblijny, zwany też klasycznym, odnajdujemy w Biblii Hebrajskiej oraz w licznych inskrypcjach (np. tak zwany kalendarz z Gezer pochodzący z przełomu X i IX wieku p.n.e. czy napis na skale w tunelu Siloe w Jerozolimie z ok. 700 p.n.e.)

2) Okres pobiblijny (od II wieku p.n.e.)

Przykład języka hebrajskiego tego okresu znajdujemy m.in. w rękopisach z Qumran, na monetach z czasów Machabeuszy oraz we wczesnej literaturze rabinicznej (Miszna). Wyraźne są w nim wpływy języka aramejskiego, zarówno w zakresie słownictwa jak i składni – doprecyzowano między innymi zasady posługiwania się czasami.

Hebrajski, pozostając językiem pisanym, rozwijał się dalej w średniowieczu pozostając pod silnym wpływem języka arabskiego. Powstawały hebrajskie pisma filozoficzne oraz przekłady dzieł arabskich. Z czasem hebrajski stał się językiem wyłącznie liturgicznym.

3) Okres współczesny (od XIX wieku n.e.)

Za umowną datę narodzin współczesnego języka hebrajskiego można uznać rok 1881. Wtedy do Palestyny przyjechał Eliezer Ben Jehuda – ojciec nowoczesnej hebrajszczyzny.

XIX wiek przyniósł narodziny syjonizmu oraz wzmożoną migrację Żydów do Palestyny. Ben Jehuda postulował ideę odrodzenia hebrajskiego jako języka mówionego, co spotkało się ze sprzeciwem środowiska ortodoksyjnego, dla którego hebrajski był wyłącznie językiem świętych ksiąg narodu żydowskiego. W 1882 ben Jehuda założył towarzystwo Tchijat Israel, którego celem była odnowa języka hebrajskiego, stworzenie nowej hebrajskiej literatury oraz edukacja młodzieży. Osiem lat później był współzałożycielem Waad haLaszon haIwrit (Komitet Języka Hebrajskiego).

W roku 1948 współczesny hebrajski, iwrit, został uznany za język urzędowy Izraela. Jego słownictwo jest oparte na biblijnym hebrajskim, zaś zasady składni na rabinicznym. Wymowa zgodna jest z zasadami stosowanymi przez Żydów sefardyjskich. Ogromnym kłopotem było, co łatwo sobie wyobrazić, stworzenie wielkiej ilości nowych słów, tak aby hebrajski mógł w pełni funkcjonować w nowej rzeczywistości. Eliezer ben Jechuda sam stworzył ok. 4000 nowych słów.

Alfabet hebrajski składa się z 22 liter. Nie rozróżnia się liter wielkich i małych. Pięć liter (kaf, mem, nun, pe, cade) przyjmuje na końcu wyrazu inną graficznie formę. Po hebrajsku czyta się od prawej do lewej.

Kształt liter pisanych ręcznie znacznie odbiega od liter drukowanych.

Tzw. pełna pisownia języka hebrajskiego ogranicza się do spółgłosek. Czasem stosuje się jednak szczególne oznaczenia dla samogłosek.

Alfabetu hebrajskiego używa się również do zapisu języków jidysz i ladino.

Barbara Krawcowicz

---

„Gut tag im betage se wer dis machzer in beshakneses trage” czyli „błogosławiony, kto ten modlitewnik do synagogi nosi” to najstarsze zdanie w języku jidysz, które się zachowało zapisane. Wypisano je na modlitewniku, powstałym w latach 1272/73, najprawdopodobniej w Norymberdze. Wtedy język środkowoeuropejskich Żydów był już w pełni rozwinięty, zaczynały się wyróżniać wewnętrzne dialekty.

Jednak początki jidysz są kilkaset lat wcześniejsze. W X wieku na tereny Nadrenii przybyli z północnej Francji Żydzi posługujący się językiem carfackim (judeofrancuskim) i bardzo szybko zasymilowali się językowo z tubylczą ludnością. Na bazie miejscowych dialektów starogórnoniemieckich, z wpływem przyniesionego elementu romańskiego, rozwinął się jedyny żydowski język zaliczający się do języków germańskich. Od początku XIII wieku rozpoczęła się – powodowana różnymi przyczynami – masowa migracja niemieckich Żydów do Czech, Polski, Litwy i dalej na wschód. Używany przez nich język wzbogacił się o potężny substrat słowiański. Wtedy też nastąpił rozpad jidysz na dialekty: zachodni, używany przez Żydów pozostałych w Niemczech i Holandii, oraz wschodni w krajach słowiańskich. Z kolei ten ostatni dzieli się na centralny (polski), północny (litewski) i południowy (ukraiński). W obecnie przyjętym języku standardowym istnieją elementy wszystkich tych trzech dialektów.

Przez następne setki lat jidysz stał się językiem największej wspólnoty żydowskiej. Posługiwały się nim miliony ludzi. Od XVI wieku możemy mówić o rozwoju niezależnej literatury jidysz – zarówno religijnej, jak i świeckiej. Wykształciła się literacka forma języka, używana zarówno przez poetów i pisarzy, jak i naukowców.

Jedynie sfera religijno-obrzędowa pozostała wierna nomenklaturze hebrajskiej.

Podczas masowych migracji do Stanów na przełomie XIX i XX wieku ludność środkowoeuropejska zabrała – i zaszczepiła na amerykańskim gruncie – język, którego używała na Starym Lądzie. Tam też przetrwał do dziś.

Podczas II wojny światowej, wraz z zagładą ludności żydowskiej, niemalże zniknął z powierzchni ziemi jej język. Społeczności posługujące się nadal jidysz istnieją obecnie w USA i Izraelu i są to przeważnie środowiska ultraortodoksyjne.

Język jidysz definiuje się jako język germański, z dużym substratem hebrajskim i słowiańskim oraz leksykalnymi zapożyczeniami romańskimi. Gramatyka oparta jest na prawidłach germańskich, do zapisu przystosowany został alfabet hebrajski (stosuje się jednak samogłoski); słowotwórstwo bazuje na zasadach słowotwórstwa słowiańskiego. Leksykalnie najwięcej słów pochodzi z bazy germańskiej, jednak element hebrajski i słowiański są bardzo duże.

Zwłaszcza substrat słowiański jest bardzo wyraźny w języku jidisz. Do tego stopnia, iż obok klasycznej teorii na temat pochodzenia tego języka, przybliżonej wyżej, a sformułowanej przez Maxa Weinricha, powstała teoria o jego słowiańskim charakterze.

W pracy opublikowanej w 1991 roku Paul Wexler autor dowodzi, że jidysz jest językiem słowiańskich, pochodzącym od judeołużyckiego, wtórnie zgermanizowanego. Jego teoria oparta jest tylko na materiale językowym, brakuje jej dotychczas poparcia danych historycznych. Niezależnie od teorii Wexlera, jest wiele przesłanek świadczących o faktycznym istnieniu w swoim czasie języka lub języków judeo-słowiańskich. Na monetach wybijanych przez żydowskich mincerzy widnieją słowa polskie „Mieszko król Polski” zapisane literami hebrajskimi; w średniowiecznym piśmiennictwie żydowskim tłumaczono na słowiańskie języki słów i fraz z tory i Talmudu. W Polsce i na wschód od niej niewielkie grupki Żydów, przybyłych być może wraz z ludnością chazarską, żyły co najmniej od początku X wieku. Bardzo szybko zasymilowały się językowo z autochtonami. Powstał wtedy i egzystował do XIII wieku tzw. język kananejski – zjudaizowana formacja słowiańska, oparta w głównej mierze na czeskim, polskim i ruskim. Najprawdopodobniej grupy imigrantów z zachodu – przybywający z jidysz – nakładały się na już żyjące w krajach słowiańskich wspólnoty i ten kontakt odbił się wyraźnie na kierunku rozwoju ich języka.

OJF CZIKAWES można uzupełnić informacje o wspomnianym modlitewniku – pergaminowa księga ważyła 7 kilogramów, więc rzeczywiście człowiek noszący ją do szulu zasługiwał na specjalne błogosławieństwo.

Dagmara Mańka

Źródła:
Ewa Geller „Jidysz. Język Żydów polskich”
„Jidełe. Żydowskie Pismo Otwarte.”

---

Z oczywistych względów w naszym rejonie najbardziej znanym żydowskim językiem jest jidysz – na terenie Polski kwitła kultura w tym języku. Nie tylko Żydzi aszkenazyjscy mieli jednak swój język. Niezwykle ciekawą żydowską mową jest również ladino, zwany też idioma castellano.

Ladino to dialekt używany przez Sefardyjczyków, rozpowszechniony przede wszystkim w rejonie Morza Śródziemnego. Jego początki sięgają średniowiecza, a pierwsza książka w tym języku ukazała się drukiem w 1510 roku, w Konstantynopolu.

Podstawą ladino był zasadniczo średniowieczny dialekt kastylijski, ale część słownictwa pochodziła z języka hebrajskiego – przede wszystkim terminologia religijna oraz słowa odnoszące się do żydowskich obyczajów. Ladino ubogacał się wraz z upływem czasu. Wchodziły w jego skład słowa hiszpańskie i portugalskie, którym dodawano hebrajskie prefiksy i sufiksy. Żydzi z krajów lewantyńskich włączali do swej mowy także słowa, a czasem całe zwroty z języków greckiego, tureckiego i arabskiego. Co ciekawe wymiana ta zachodziła w obie strony i dziś w języku hiszpańskim można odnaleźć hebrajskie słowa, które przejęte zostały właśnie z ladino.

Po wypędzeniu Żydów z Hiszpanii w 1492 roku ladino wędrował wraz z sefardyjskimi Żydami w różne regiony świata. Bardzo ważnym ośrodkiem kultury tego języka stała się między innymi Grecja, a w szczególności Saloniki. Sefardyjczycy wędrowali zarówno na wschód, jak i na zachód, co w konsekwencji spowodowało wytworzenie się dwóch dialektów tego języka – wschodni (Turcja, Rodos) i zachodni (Grecja, Maroko, Rumunia, Macedonia, Bośnia, Serbia).

Ladino spotkał los podobny do losu jidysz – podczas II wojny światowej zamordowano większość Żydów, którzy nim mówili. Dziś największa społeczność Żydów znających i posługujących się tym językiem, znajduje się w Izraelu. Istniejący i z rzadka używany ladino jest jednak znacznie uboższy od tego, który przez długie lata kwitł w kulturze Żydów sefardyjskich.

Barbara Krawcowicz