Nieco ponad sto lat temu żydowscy literaci i intelektualiści zwołali w Czerniowcach pierwszą w dziejach konferencję poświęconą statusowi języka jidysz.
Rozmyślając nad światem żydowskim utraconym w wyniku Zagłady i emigracji, zadaję sobie pytanie, jak by on dziś wyglądał bez doświadczenia nazizmu. Miliony Żydów przed wojną posługiwały się językiem jidysz. Zapewne część z nich przejęłaby języki lokalne, część – zwłaszcza w Izraelu – używałaby języka hebrajskiego (iwrit). Jednak, być może, na tych ziemiach pozostałaby masa krytyczna ludzi, dzięki którym jidysz by trwał i się rozwijał.
Od razu przychodzi mi na myśl Di Konferenc far der Jidiszer Sprach, pierwsza konferencja języka jidysz w roku 1908. Inauguracyjne i jedyne chyba zebranie aż tylu słynnych żydowskich literatów i intelektualistów w celu ochrony tego języka. Jest początek XX wieku. Od ponad stulecia jidysz jest środkiem wyrazu religijności wśród chasydów. Od połowy wieku pisarze i intelektualiści żydowscy używają jidysz jako tworzywa, w którym wzrasta literatura świecka, oraz jako przekaźnika idei społecznych. Na skalę masową zaczyna być wydawana żydowska prasa. Ogromny rozkwit kulturalny tego języka odbywa się jednak bez żadnej regulacji. Brakuje instytucji zajmującej się ujednoliceniem gramatyki i ortografii i stanowiącej zaporę dla przejmowania przeróżnych lokalizmów. Asymilacja postępuje szybkim tempem, tymczasem nie ma w Europie żydowskich autonomii, a w Monarchii Austro-Węgierskiej jidysz formalnie nie istnieje.
Grupa wiedeńskiego Klubu Jidyszystycznego pod przewodnictwem Natana Birnbauma bije na alarm i organizuje konferencję. Do położonych w przymołdawskiej Bukowinie Czerniowiec zjeżdża się kilkadziesiąt wybitnych postaci, w tym najsłynniejsi ówcześni pisarze: Icchok Lejb Perec, Szalom Asz, Abraham Rajzen, Noach Pryłucki i Hirsz D. Nomberg. Tylko ciężka choroba przeszkodziła Mendele M. Sforimowi i Szalomowi Alejchem w uczestnictwie, w zamian za co przesłali wyrazy poparcia.
W 90-tysięcznych Czerniowcach panowała atmosfera wielokulturowej swobody, a zarazem europejskiego porządku. Stanowiący jedną trzecią mieszkańców Żydzi, wyraźnie uczestniczyli w życiu uniwersyteckim (ok. 39% kadry), sądowniczym, teatralnym czy prasie.
Wróćmy do naszej konferencji. Jej wyraźną cechą była ponadpartyjność. List intencyjny zaadresowano do wszystkich prądów żydowskich, każdej instytucji, której drogi był los jidysz. Z dziesięciu punktów programu bije rozmach tego przedsięwzięcia:
- Pisownia jidysz
- Gramatyka jidysz
- Wyrazy obce i neologizmy
- Słownik jidysz
- Młodzież żydowska a jidysz
- Prasa w jidysz
- Teatr jidysz i aktorzy
- Status ekonomiczny autorów piszących w jidysz
- Status ekonomiczny aktorów odgrywających sztuki w jidysz
- Deklaracja uznania języka jidysz.
W mowie wstępnej I.L. Perec zapostulował konieczność przetłumaczenia na jidysz wszystkich hebrajskich dzieł historycznych oraz pereł literatury żydowskiej na języki obce. Apelował również o zestandaryzowanie jidysz. Gdy jednak przemawiający później M. Mizes określił język hebrajski jako martwy, rozpętała się burza. Przedstawiciele różnych frakcji zażarcie dyskutowali nad wzajemną pozycją jidysz i iwrit. Syjoniści podkreślali wagę języka hebrajskiego dla budowania wspólnej żydowskości w Palestynie. Zwolennicy jidysz twierdzili, że właśnie w tym języku tkwi realna spuścizna Żydów aszkenazyjskich i że to on może się stać jednym z filarów budowania autonomii dla Żydów. Warto podkreślić, że w 1908 r. większość z ośmiu milionów Żydów zamieszkujących Europę środkowo-wschodnią, mówiła na co dzień w jidysz i koncepcja języka hebrajskiego jako codziennego użytku dopiero zaczęła zyskiwać zwolenników. W skrócie, toczono spory, czy zadeklarować jidysz jako „Ten język Żydów”, (po prostu) „język Żydów”, czy też powściągnąć się od deklaracji. Ostatecznie, konferencja zakończyła się wyborem kompromisowej opcji środkowej, pióra H. Nomberga. Dużą rolę pojednawczą między zwaśnionymi stronnictwami odegrał tu autorytet I.L. Pereca.
Od prawej: H.D. Nombert, Ch. Żytłowski, Sz. Asz, I.L. Perec i A. Rajzen (źródło: www.czernowitz.org)
Było to bodaj pierwsze oficjalne postanowienie w sprawie żydowskiego języka narodowego, wyprzedzające o 14 lat decyzję władz brytyjskich o j. hebrajskim jako jednym z trzech języków oficjalnych Mandatu Palestyny oraz ustanowieniu go w 1948 r. jednym z dwóch oficjalnych języków państwa Izraela.
Konferencja wywołała wiele dyskusji polemicznych. Nie wszyscy byli usatysfakcjonowani jej kształtem. Ahad Ha-am nazwał ją „purimowym przedstawieniem”, a Hillel Cejtlin ją wyśmiał. Z racji braku postulatów klasowych, zwolennicy Bundu przez lata ją minimalizowali. Jednak natchnieni jej duchem, I.L. Perec, Sz. Asz, A. Rajzen i H.D. Nomberg wyruszyli w trasę po miasteczkach Bukowiny i Galicji z odczytami poświęconymi podniesieniu świadomego uczestnictwa w literaturze i kulturze jidysz. Osiągnięciem tej konferencji stało się też pojawienie się na mapie jidyszyzmu, idei upowszechniania i rozwoju kultury w tym języku, a jednocześnie pewnego sposobu bycia Żydem.
Niestety, wydarzenie nie zmieniło postanowień władz austriackich w sprawie jidysz i w spisie powszechnym ludności Cesarstwa z 1910 r. Żydzi nie mogli tego języka wybrać. W odpowiedzi, np. lwowscy Żydzi masowo podali język polski za własny. Idea upowszechniania jidysz jako środka wyrazu żydowskiej kultury, realizowana w latach międzywojennych, doprowadziła do niesłychanego rozkwitu tego języka, przeciętego tak nagle Zagładą oraz koniecznością inwestowania w język hebrajski w nowopowstałym Izraelu. Dziś ocenia się, że językiem jidysz posługuje się na co dzień około 600 tysięcy ludzi, a zna go dodatkowo milion. Czasy rozkwitu jidysz ma już raczej za sobą, jednak pozostają po nim tony spuścizny literackiej i grupy miłośników rozsiane po całym świecie.
Strona internetowa poświęcona tej konferencji znajduje się pod adresem: www.czernowitz.org
Krzysztof Pesses
(luty 2011)
Bibliografia:
Forum Żydów Polskich 